آیا خاورمیانه در آستانه یک جنگ گسترده جدید است؟

حق نشر عکسEPA

پس از ساقط کردن جنگنده سوری توسط آمریکا در روز ۲۸ خرداد تنش بین آمریکا و روسیه بطور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافت. وزارت دفاع روسیه در بیانیه‌ای اعلام کرد: “در مناطقی که هواپیماهای روسی بر فراز آسمان سوریه مشغول عملیات هستند هر شیئ پرنده‌ای، از جمله هواپیماهای نیرو های ائتلاف (به رهبری آمریکا) و یا پهپادهای آنان که در غرب رودخانه فرات مشغول عملیات باشند، توسط سیستم‌های زمینی و هوایی ضد هواپیما مورد رهگیری قرار خواهند گرفت”.

بلافاصله پس از آن، مسکو “خط ارتباط داغ” با واشنگتن را که برای تماس اضطراری به منظور اجتناب از درگیری ناخواسته بین دو کشور در سوریه ایجاد شده، قطع کرد.

به گفته مقامات آمریکایی، یک روز بعد یک جنگنده روسی بر فراز دریای بالتیک به رهگیری یک هواپیمای شناسایی آمریکایی پرداخت و فاصله خود را با این هواپیما بسیار کم کرد.

در یک حادثه بالقوه خطرآفرین دیگر در روز ۳۱ خرداد یک هواپیمای جنگی ناتو به یک هواپیمای روسی، حامل وزیر دفاع روسیه سرگئی شویگو، نزدیک شد. در همین زمان یک جنگنده روسی که هواپیمای شویگو را اسکورت می کرد وارد صحنه شد و پس از یک مانور، هواپیمای ناتو به سویی دیگر پرواز کرد.

یک روز پیش از این حادثه یک جنگنده آمریکایی یک پهپاد ایرانی را بر فراز سوریه سرنگون کرد. در پی حوادث اخیر، که در ذیل به آن خواهیم پرداخت، تنش بین ایران و آمریکا بار دیگر بالا گرفته است.

روز ۲۴ خرداد، رکس تیلرسون وزیر امور خارجه آمریکا، در برابر کمیته روابط خارجی مجلس نمایندگان آمریکا، ایران را به عنوان عامل بی ثبات کننده منطقه معرفی کرد و گفت که ایالات متحده “از عناصر داخل جمهوری اسلامی برای تحقق یک تغییر حکومت به شکل صلح آمیز” حمایت خواهد کرد.

آیت الله خامنه ای به سخنان تیلرسون واکنش شدید اللحنی نشان داد. وی گفت: “این‌هایی که تازه در آمریکا سرکار آمده‌اند، مثل این کسانی [هستند] که تازه وارد عالم چاقوکشی شده‌اند. این چاقوکشان تازه‌کار و بی‌تجربه، که به هرجا می‌رسند یک نیش چاقویی می‌زنند؛ نمی‌فهمند چه‌کار دارند می‌کنند، تا وقتی که توی دهانشان بخورد. وقتی توی دهانشان خورد آن‌وقت می‌فهمند حساب چیست، کتاب چیست”. وی افزود: “در طول ۳۸ سال گذشته، چه زمانی بوده که شما نمی‌خواستید نظام اسلامی را تغییر دهید، اما همواره سرتان به سنگ خورده و دماغتان به خاک مالیده شده است و از این پس هم همین‌گونه خواهد بود.”

در یک تحول جدید، در روز ۳ تیر، اسرائیل به مواضع توپخانه سوریه در ارتفاعات جولان حمله کرد. بنا به گفته دولت اسرائیل، این حمله پس از فرود آمدن ۱۰ خمپاره در منطقه اشغالی ارتفاعات جولان که در کنترل اسرائیل است صورت گرفت.

مطلب قابل توجه این است که چند ساعت پیش از این حملات بنیامین نتانیاهو طی سخنانی تأکید کرده بود که اسرائیل اجازه نخواهد داد ایران در منطقه جولان حضور نظامی داشته باشد. این سخنان نشان می دهد که مسئله امکان اقدامات نظامی بیشتر از سوی اسرائیل در چارچوب یک طرح راهبردی منتفی نیست. نتانیاهو همچنین گفت: “سیاست ما واضح است. ما هیچ گونه خمپاره، موشک و آتشی از خاک سوریه را تحمل نمی‌کنیم. ما به هر حمله‌ای که به خاک و علیه شهروندانمان بشود پاسخ می‌دهیم.” این سخن خطر ورود اسرائیل را به جنگ سوریه در بطن خود دارد چرا که داعش یا هر نیروی افراطی دیگری می تواند با پرتاب خمپاره های بیشتر، اسرائیل را به جنگ سوریه علیه نیروهای نیابتی ایران و ارتش سوریه بکشاند.

یک جبهه جدید هم در جنگ سوریه بین ایران، روسیه و ارتش سوریه از یکسو و آمریکا و هم پیمانانش از سوی دیگر، بر سر کنترل مناطق جنوب شرقی سوریه در همسایگی مرز عراق شکل گرفته است، جایی که شاهراه دمشق به بغداد از آنجا عبور می کند. این مسیر برای ایران از اهمیت استراتژیکی برخوردار است. کنترل این مسیر ایران را قادر خواهد کرد که ارتباطی زمینی بین سوریه و عراق و از آنجا به سمت شرق با ایران برقرار کند. این مسیر به ایران اجازه خواهد داد که به متحد اصلی خود در منطقه، یعنی حزب الله لبنان، از طریق عراق و سوریه متصل شود.

در همین حال آمریکایی ها قصد دارند شرق سوریه را به کنترل خود درآورند. واقعیت این است که با توجه به اینکه نفس داعش در سوریه به شماره افتاده، طرف های رقیب هر یک به فکر ایجاد مناطق نفوذ هر چه وسیعتر برای روزهای بعد از شکست کامل داعش هستند. نیویورک تایمز در مقاله ای در همین ارتباط می نویسد: “اینک مسائل مهمتری (از بیرون راندن داعش) وجود دارد. آیا حکومت سوریه کنترل تمامی کشور حتی بخش شرقی را به دست خواهد گرفت؟ چه کسی بر این منطقه کویری در مرز سوریه و عراق مسلط خواهد شد؟ نیروهای همسو با ایران و روسیه یا آمریکا؟ کدام بخش از نیروهای سوری بیشترین منطقه نفوذ را کسب خواهد کرد؟” مقاله ادامه می دهد: “با توجه به اینکه تمامی این نیروها در مسیر درگیری با یکدیگر هستند، تشدید تضادها در روز های اخیر ترس از درگیری مستقیم بین آمریکا و ایران، و حتی با روسیه را دامن زده است.”

ژنرال بازنشسته آمریکایی، داگلاس ای لوت که تا ژانویه همین سال نماینده آمریکا در پیمان ناتو بود می گوید: “هر زمان که چندین نیروی مسلح در یک منطقه جنگی همزمان مشغول عملیات باشند و هیچ یک در صدد کاهش درگیری نباشد، خطر اینکه وضعیت از کنترل خارج شود وجود دارد… حوادث ناشی از تاکتیک های مختلف در سوریه، چه بر روی زمین و چه در هوا، می تواند به یک اشتباه محاسبه منجر شود.”

رقابت ایران و عربستان

اما موضوعی که شرایط را بغرنج تر کرده، تشدید خصومت میان حکومت های ایران و عربستان است. حملات اخیر داعش در ایران به اهداف غیر نظامی، در پی اظهارات یک ماه پیش محمد بن سلمان صورت گرفت. وزیر دفاع عربستان که اینک ولیعهد عربستان هم شده، در اوایل ماه مه گفت: “ما منتظر نمی‌مانیم تا آنان جنگ را به داخل خاک سعودی بکشانند بلکه تلاش ما این است که این نبرد در طرف آنان، داخل ایران روی دهد.”

محمد بن سلمان با آنکه سیاستمدار تازه کاری است، معمار سیاست های تهاجمی عربستان از جمله در یمن (در مقام وزیر دفاع) و در ارتباط با ایران است. در حالی که برخی منابع اسرائیلی انتصاب او را به مقام ولیعهدی “خبر خوبی برای آمریکا و اسرائیل” خواندند، سفیر سابق آمریکا در اسرائیل، دنیل بی شاپیرو، این انتصاب را در رابطه با ایران “خطرناک” توصیف کرد.

در چنین شرایط پر تنش و التهابی هیچ یک از طرف های درگیر، به خصوص دو قدرت اول اتمی جهان، آمریکا و روسیه، در صدد کاهش تشنج نیستند و معلوم نیست انتهای این راه به کجا می انجامد.

دونالد ترامپ در جریان مبارزات انتخاباتی خود این امید را به وجود آورد که با کاهش تنش میان مسکو و واشنگتن، جو اضطراب‌آلود خاورمیانه، به خصوص در سوریه به سمت آرامش پیش برود و احتمالا با وساطت دو قدرت بزرگ، عربستان و ایران نیز باب مسالمت را با یکدیگر باز کنند. او در اولین کنفرانس خبری خود بعد از انتخاب شدن به عنوان رئیس جمهور آمریکا، بار ها تکرار کرد که “خوب خواهد شد” و “فوق العاده” خواهد بود “اگر ما بتوانیم با روسیه کنار بیاییم” چیزی که تاکنون اثری از تحقق آن دیده نمی شود.

در صورت ادامه و تشدید تنش در روابط بین روسیه و آمریکا، آمریکا و ایران، و ایران و عربستان و رقابت مسلحانه برای به چنگ آوردن موقعیت دست بالا در سوریه، “در حالی که هرگونه مذاکره برای تشنج زدایی تعطیل شده”، خطر بروز یک درگیری بزرگ در منطقه خاورمیانه جدی است.