سفری به تمدن چندهزار ساله ایرانی در نمایشگاه شهر بن

حوالی جیرفت مثل صفحه عظیمی است که لشکر موشان در هر گوشه آن سوراخی حفر کرده است. سارقان آثار باستانی و حفاران غیرقانونی زمین ۲۰۰ کیلومتری جنوب کرمان را زیر و رو کرده و هر چیزی را که به دستشان افتاده، با خود برده‌اند. عکسی در نمایشگاه “ایران؛ فرهنگ‌های آغازین میان آب و بیابان” در “تالار هنر و نمایش جمهوری فدرال آلمان” ابعاد این ویرانی را نشان می‌دهد.

این نمایشگاه از ۱۳ آوریل آغاز شده و تا ۲۰ اوت ۲۰۱۷ در “تالار فدرال هنر” در شهر بن ادامه خواهد داشت.

لینک: تالار فدرال هنر در بن

یافته‌های ارزشمندی که اینک برای نخستین بار در خارج از مرزهای ایران به نمایش گذاشته شده‌اند، قرار بوده توسط سارقان از کشور خارج شده و در حراج‌های کشورهای غربی به پول تبدیل شوند. اما در آخرین لحظات پلیس وارد عمل شده، دزدان هنری را دستگیر کرده و آثار باستانی شهری چند هزار ساله را نجات داده است.

اینک بخشی از این گنجینه در شهر بن آلمان در پشت ویترین به نمایش درآمده است: جواهرات، تندیس‌هایی گلی از مردان و زنان نیایشگر و ظروفی از سنگ صابون.

جهان اسطوره‌ای

این آثار از طریق آرایه‌هایی غنی اطلاعاتی را درباره زندگی روزمره ساکنان جنوب شرقی ایران در عصر مفرغ عرضه می‌کنند. بر سطح بیرونی ظروف، صحنه‌هایی غریب نقش بسته‌اند: مردی عضلانی دو پلنگ را معلق در هوا از دم گرفته است؛ رودی از جبین گاومیشی بیرون زده؛ ماری بر گرد ظرفی پیچیده است.

باربارا هلوینگ (Barbara Helwing)، سازمانگر نمایشگاه که در مأموریتی از سوی انستیتوی باستان‌شناسی آلمان تا سال ۲۰۰۷ میلادی در ایران فعالیت داشته و قطعات و آثار نمایشگاه بن را برگزیده است، می‌گوید: «اینها موجوداتی الهی با اعمالی ابرانسانی هستند. این با غلبه‌ی نیروهای موجود در طبیعت ارتباط دارد». و با لبخند ادامه می‌دهد: «ایرانی‌ها امروز با قدرت‌نمایی برای باشگاه‌های ورزشی‌شان تبلیغ می‌کنند».

ایران در سال ۲۰۰۳ میلادی تلاش‌هایش را برای بازپس‌گیری آثار به‌سرقت‌رفته از منطقه جیرفت آغاز کرد. سازمانگر نمایشگاه ادامه می‌دهد: «آنچه ما در اینجا به نمایش گذاشته‌ایم، به نخستین گروه از آثار توقیف‌شده‌ای تعلق دارد که در جیرفت کشف شده است. آنها از حراج‌خانه ساتبیز (Sotheby’s) و دیگر حراج‌خانه‌های جهان بازپس گرفته شده‌اند».

قهرمانی با قدرتی معجزه‌آسا دو پلنگ را از دم گرفته و در هوا معلق نگه داشته است

تاریخ یکجانشینی

اطلاعات کامل چندرسانه‌ای تهیه‌شده برای بازدیدکنندگان از نمایشگاه، آنها را در سفر به تاریخ ایران باستان همراهی می‌کند. در زیرِ زمینِ ایران، صفحات زمین‌ساختی بسیاری فرونشسته‌اند و شکستگی‌های سنگ‌ها به زایش کوه‌های مرتفع انجامیده‌اند؛ امری که شکل کنونی طبیعت ایران را رقم زده است.

با وجود خشکی این منطقه، در دره‌ها، حاشیه‌های کویر و نیز در ساحل دریای خزر از ۷ هزار سال پیش از میلاد آبادی‌های حاصلخیزی با رستنی‌های انبوه سر بر آورده است. ایرانیان در این فرورفتگی‌ها، آنگونه که در نمایشگاه نامیده می‌شوند، سکنی گزیده‌اند. علاوه بر این، زندگی در انزوای دره‌ها محافظت‌کننده هم بوده است و کوهستان‌نشینان می‌توانسته‌اند از خود در برابر حملاتی که از ناحیه بین‌النهرین به آنها می‌شده، دفاع کنند.

نخستین دولت‌شهرهای وابسته به دستگاه اداری مرکزی حدود ۳۸۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در ایران به وجود آمده‌اند. فیلم‌های انیمیشن نمایشگاه نشان می‌دهند که ایرانیان توان برنامه‌ریزی‌های پیچیده شهری را داشته‌اند. مُهرهای استوانه‌ای ثابت می‌کنند که خانه‌ها حتی چند چندطبقه‌ای بوده‌اند و در شهرها قصرهای باشکوهی نیز سر برافراشته‌اند.

پس از فروپاشی شهر چغامیش از طریق حریقی خانمان‌سوز، تمدن ایرانی در شوش ادامه یافته است؛ جایی که تراکم بیشتری داشته و به مهم‌ترین مرکز تجاری تبدیل شده است. در اینجا بوده که از طریق وسایل حمل و نقلی مانند خر و شتر و کشتی خریدوفروش مس و نقره رونق گرفته است.

ظرفی به شکل چارپایان برای نوشیدن

نوشیدن شراب به یاد مردگان

در نمایشگاه ایران در بن ۴۰۰ قطعه و اثر بازدیدکنندگان را در سفر به آغاز تمدن ایرانی همراهی می‌کنند. آنها راهی را به فرهنگی می‌گشایند که حسی قوی برای زبان اصیل و طبیعت‌محور تصویری داشته است. سوزانه آنن (Susanne Annen)، کمک‌سازمانگر نمایشگاه می‌گوید: «ما با فرهنگ‌هایی مواجهیم که ایده‌های بصری خود را از طبیعت پیرامونشان می‌گرفته‌اند. در رشته کوه‌های زاگرس، جایی که نخستین آبادی‌نشینی به وجود آمد، بزهای کوهی زندگی می‌کرده‌اند که نقش‌شان را ما بر ظروف می‌بینیم».

شهدخت‌ها خود را با جواهراتی سنگین‌وزن می‌آراسته‌اند

به گفته‌ی باربارا هلوینگ، ایران سه هزار سال پیش از میلاد به شاهزاده‌نشین‌های کوچکی با فرماندهان نظامی مختلفی تجزیه می‌شود که رفتار نظامی‌شان یادآور “جنگ‌سالاران” بوده است. آنگونه که یکی از یافته‌های کرانه‌ی خزر نشان می‌دهد، آنها با سلاح‌هایشان، خنجرهایی با پرداخت هنرمندانه، دفن می‌شده‌اند. ظروفی با نقش‌های موجودات خیالی نیز که آمیخته‌ای از انسان و حیوان‌اند، با تصاویر گوسفندان و گوزن‌ها در گور این فرماندهان کشف شده‌اند. از این ظروف در جشن‌هایی استفاده می‌شده که بر مزار آنان بر پا می‌شده است. اینها جام‌هایی هستند از طلای ناب با نقش‌هایی از کرکس، قوچ یا بز که با دقت و حوصله تزیین شده‌اند.

جواهرات گور شهدخت‌ها

در کنار یافته‌های جیرفت، گنجینه‌ای دیگر نیز ایران را برای نخستین بار به مقصد آلمان ترک کرده است. یافته‌هایی از آرامگاه دو شهدخت ایلامی از محوطه باستانی جوبجی رامهرمز، بازتاب‌دهنده شکوه مالکان آنهاست. اسکلت این دو زن به شکلی کاملا تصادفی در نزدیکی خلیج فارس کشف شده است؛ آراسته به دستبندها، انگشترها و زنجیرهای طلا.

به گفته‌ی سازمانگر نمایشگاه ایران در بن: «نوشته‌های حکاکی‌شده بر انگشترها بسیار جالب است. از روی این حکاکی‌ها می‌توانیم نام نیاکانشان را کشف رمز کنیم. بدین‌وسیله نشانه‌ای مستقیم برای رهنمون شدن به خاندان سلطنتی ایلام داریم». جنوب غربیِ ایرانِ کنونی مقر اصلی ایلامی‌ها بوده است.

نمایشگاه تمدن ایرانی در آلمان با “سبزی” پایان می‌یابد. در حیاط داخلی “تالار هنر فدرال” شهر بن باغی ایرانی بازسازی شده است. این باغ با مساحتی ۴۰۰ مترمربعی حس یک خانه بزرگ ایرانی را به بیننده القا می‌کند. گل‌های شرقی، حوض و فواره و طاقی‌های بازسازی‌شده، تداعی‌گر بهشتی با ابعاد کوچک‌اند. بازدیدکننده با لم دادن بر کاناپه‌ای در زیر طاقی ساخته‌شده در این “باغ”  می‌تواند خود را همچون بخشی از فرهنگ دیگری احساس کند که دیروز هم مانند امروز آکنده از تخیل بوده است.

نویسنده: زابینه اولتسه (Sabine Oelze)