واقعیتی که بر آن اتفاق نظر وجود دارد این است که در فاصله سال‌های ۱۹۱۵ و ۱۹۱۶ میلادی، ترک‌های عثمانی ارمنی‌ها را از آناتولی شرقی به صحرای شام و جاهای دیگر فرستادند. در این کوچ اجباری صدها هزار ارمنی از گرسنگی و بیماری مردند. تعداد کل تلفات محل مناقشه است. ارمنی‌ها می‌گویند یک و نیم میلیون نفر مردند. جمهوری ترکیه می‌گوید حدود ۳۰۰ هزار نفر بودند. انجمن بین‌المللی محققان نسل‌کشی (IAGS) می‌گوید کشته‌شدگان “بیش از یک میلیون” بوده‌اند. این انجمن سال ۲۰۰۵ میلادی نامه‌ای به رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر وقت ترکیه، نوشت که در آن آمده بود: “می‌خواهیم تأکید کنیم که فقط ارامنه نیستند که از نسل‌کشی ارامنه حرف می‌زنند. این نظر اکثریت قاطع محققانی که در حوزه نسل‌کشی مطالعه می‌کنند هم هست.”
پرسش و پاسخ در مورد کشتار ارامنه
رادیو بی بی سی ـ 25.04.2015 صد سال پس از کشتار ارامنه، بحث در باره این تراژدی همچنان ادامه دارد
کشتار جمعی ارامنه به دست ترک‌های عثمانی در جنگ جهانی اول، همچنان موضوعی بسیار حساسیت‌برانگیز است.
ترکیه تا کنون در برابر خیل کسانی که می‌خواهند بپذیرد کشتار ۱۹۱۵-۱۹۱۶ نسل‌کشی بوده، مقاومت کرده. مورخان هم همچنان در مورد وقایع آن دوران بحث می‌کنند. همان موقع گزارش‌های بسیاری در مورد جنایات ترک‌ها علیه ارمنی‌ها منتشر شده بود. و حالا یک بار دیگر، در آستانه مراسم صد سالگی، این رویداد در صدر اخبار است.
کار به جایی کشیده که کیم کارداشیان، ستاره تلویزیونی آمریکایی که اصلیت ارمنی دارد، برای جلب توجه عمومی به این موضوع، به ارمنستان سفر کرده.
ماجرا چه بود؟
واقعیتی که بر آن اتفاق نظر وجود دارد این است که در فاصله سال‌های ۱۹۱۵ و ۱۹۱۶ میلادی، ترک‌های عثمانی ارمنی‌ها را از آناتولی شرقی به صحرای شام و جاهای دیگر فرستادند. در این کوچ اجباری صدها هزار ارمنی از گرسنگی و بیماری مردند.
تعداد کل تلفات محل مناقشه است. ارمنی‌ها می‌گویند یک و نیم میلیون نفر مردند. جمهوری ترکیه می‌گوید حدود ۳۰۰ هزار نفر بودند. انجمن بین‌المللی محققان نسل‌کشی (IAGS) می‌گوید کشته‌شدگان “بیش از یک میلیون” بوده‌اند. این انجمن سال ۲۰۰۵ میلادی نامه‌ای به رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر وقت ترکیه، نوشت که در آن آمده بود: “می‌خواهیم تأکید کنیم که فقط ارامنه نیستند که از نسل‌کشی ارامنه حرف می‌زنند. این نظر اکثریت قاطع محققانی که در حوزه نسل‌کشی مطالعه می‌کنند هم هست.”
نسل‌کشی چیست؟
ماده دوم کنوانسیون نسل‌کشی سازمان ملل متحد (مصوبه دسامبر ۱۹۴۸) می‌گوید نسل‌کشی اعمالی است که به قصد “نابودی بخش یا کلیت یک گروه ملی، قومی، نژادی یا مذهبی باشد.
آیا کشتار نظام‌مند (سیستماتیک) بود؟
پرسش اصلی در بحث نسل‌کشی نیت قبلی است: این‌که کشتار تا چه اندازه از پیش طراحی شده و هدایت شده بوده است.
بسیاری مورخان، دولت‌ها، و البته خود ارامنه، معتقدند که بوده، اما گروهی از محققان این نظر را قبول ندارند.
رافائل لمکین، حقوق‌دان لهستانی یهودی که سال ۱۹۴۳ واژه “نسل‌کشی” را ابداع کرد، در توضیح تحقیقات و یافته‌هایش هم به کشتار یهودیان به دست نازی‌ها اشاره داشت، هم به جنایاتی که علیه ارامنه انجام شد.
مقام‌های ترک می‌پذیرند که جنایاتی رخ داده، اما می‌گویند برنامه نظام‌مندی برای نابود کردن ارمنی‌های مسیحی نبوده. بخشی از استدلالشان این است که در وضعیت آشوبناک جنگ، ترک‌های مسلمان بی‌گناه بسیاری هم کشته شدند.
پیش‌زمینه سیاسی چه بود؟
جنبش “ترک‌های جوان” – که متشکل از افسران عثمانی بود – سال ۱۹۰۸ قدرت را در دست گرفت. جنگ جهانی اول که شروع شد، در میانه شکست‌هایی که امپراتوری عثمانی را به مرز فروپاشی کشانده بود، افسران به اقداماتی علیه جمعیت ارمنی دست زدند. “ترک‌های جوان” – که خودشان را کمیته اتحاد و پیشرفت می‌نامیدند – همان سال ۱۹۱۴ به هواداری از آلمان وارد جنگ شده بود.
بخشی از تبلیغات جنگی ترک‌ها در این دوران علیه ارامنه بود، جمعیتی که خراب‌کار و “ستون پنجم” روسیه می‌خواندندشان.
روز ۲۴ آوریل ۱۹۱۵ دولت عثمانی ۵۰ روشنفکر و چهره برجسته ارمنی را دستگیر کرد – این افراد مدتی بعد اعدام شدند. ارمنی‌ها این روز را نقطه آغاز جریانی می‌دانند که به گفته آن‌ها نسل‌کشی است. کمی بعد از این روز خلع سلاح و اعدام ارمنی‌های ارتش عثمانی آغاز شد، همین‌طور مصادره اموال ارامنه.
آیا کسی مسئول شناخته شد؟
سال‌های ۱۹۱۹ و ۱۹۲۰، چندین افسر ارشد عثمانی در ارتباط با این جنایات در ترکیه محاکمه شدند. یک فرماندار محلی به نام محمد کمال به جرم کشتار ارامنه در منطقه یوزگات در آناتولی مرکزی به دار آویخته شد. سه نفر اصلی “ترک‌های جوان” – که به “سه پاشا” معروف بودند – پیشتر از کشور فرار کرده بودند. هر سه غیابی به مرگ محکوم شدند.
مورخان رویه قضایی این دادگاه‌ها را به پرسش گرفته‌اند، همچنین اعتبار شواهد مطروحه در دادگاه، و نیت مقام‌های ترک را که ممکن است می‌خواسته‌اند متفقین (پیروز جنگ) را راضی کنند.
کدام کشورها نسل‌کشی را به رسمیت شناخته‌اند؟
بیش از ۲۰ کشور رسما اعلام کرده‌اند کشتار ارامنه در میانه جنگ جهانی اول را نسل‌کشی می‌دانند. از جمله این کشورها می‌توان آرژانتین، بلژیک، کانادا، فرانسه، ایتالیا، روسیه و اروگوئه را نام برد – همین‌طور پارلمان اروپا، و کمیسیون پیش‌گیری از تبعیض و حفاظت از اقلیت‌ها در سازمان ملل متحد.
بریتانیا، ایالات متحده و اسرائیل از جمله کشورهایی هستند که از تعابیر دیگری برای توصیف این ماجرا استفاده می‌کنند.
چند روز پیش، در آستانه صدمین سالگرد این واقعه، پاپ فرانسیس آن را “نخستین نسل‌کشی قرن بیستم” نامید. دولت ترکیه در واکنش به این نظر سفیرش را از واتیکان فراخواند و پاپ را به “تبعیض در برخورد با رنج انسان‌ها” متهم کرد.
در بخشی از بیانیه وزارت خارجه ترکیه آمده بود که او “بر جنایت‌هایی که علیه ترک‌ها و مسلمان‌ها در جنگ جهانی اول انجام شد، چشم پوشیده و تنها رنج مسیحیان را برجسته کرده، به‌ویژه ارمنی‌ها را.”
سال ۲۰۰۶ در پارلمان فرانسه طرحی به رأی گذاشته شد که انکار نسل‌کشی ارامنه را جرم می‌دانست. طرح رأی نیاورد و قانون نشد، اما دولت ترکیه آن را محکوم کرد و روابط نظامی‌اش را با فرانسه به حال تعلیق درآورد.
دسامبر ۲۰۱۱، گروهی از نمایندگان حزب حاکم در پارلمان فرانسه (حزب راست میانه UMP)، آن طرح را به رغم خشم دولت ترکیه دوباره به جریان انداختند. روز ۲۳ ژانویه ۲۰۱۲ مجلس سنا طرح را تصویب کرد، اما بعد شورای قانون اساسی که بالاترین مرجع قضایی فرانسه است، آن را لغو کرد.
مارس ۲۰۱۰، کمیته‌ای در کنگره آمریکا با اختلافی ناچیز به قطعنامه‌ای رأی داد که کشتار را “نسل‌کشی” می‌خواند. دولت ترکیه در اعتراض به این رأی، سفیرش را از واشنگتن فراخواند. با این حال – و به رغم مخالفت کاخ سفید، که درخواست کرده بود کنگره “اقدام نکند” – کمیته امور خارجی کنگره قطعنامه را تأیید کرد.
تأثیر سیاسی این دعوا چیست؟
این کشتار مهم‌ترین رویداد در تاریخ مدرن ارامنه به شمار می‌رود، رویدادی که از عوامل همبستگی ارمنی‌های خارج ارمنستان است. ارمنی‌ها یکی از پراکنده‌ترین مردمان دنیا هستند.
در ترکیه هرگونه بحث پیرامون این موضوع در نطفه خفه می‌شود. مقام‌های قضایی از ماده ۳۰۱ قانون کیفری (“توهین به روح ترک بودن”) برای مجازات نویسندگانی که به کشتار ارامنه پرداخته‌اند، استفاده کرده‌اند.
یکی از این نویسندگان اورهان پاموک، برنده نوبل ادبیات، است. همین‌طور هرانت دینک، روزنامه‌نگار ترکیه‌ای ارمنی‌تبار و سردبیر روزنامه دوزبانه آگوس، که ژانویه ۲۰۰۷ به ضرب گلوله کشته شد. ضارب یک نوجوان ملی‌گرای افراطی بود به نام اوگون ساماست، که ژوئیه ۲۰۱۱ به جرم قتل دینک به ۲۳ سال حبس محکوم شد.
اتحادیه اروپا اعلام کرده که پذیرفتن مسئولیت نسل‌کشی ارامنه جزو شرط‌های پیوستن ترکیه به این اتحادیه نیست.
آیا روابط ترکیه و ارمنستان همچنان سرد است؟
بعد از چندین دهه خصومت، اخیرا روابط رو به گرمی گذاشته. اکتبر ۲۰۰۹ دو کشور توافق کردند مناسبات دیپلماتیک برقرار کنند و مرزهایشان را بگشایند. اما این توافق هنوز در پارلمان هیچ‌یک تأیید نشده.
بعضی‌ها در آنکارا ارمنستان را متهم کرده‌اند که می‌خواهد مفاد قرارداد را تغییر بدهد.
از عواملی که ارتباط این دو کشور را پیچیده‌تر می‌کند، ظن متقابلشان به مناقشه قره‌باغ علیا (یا ناگورنو قره‌باغ) است. قره‌باغ علیا منطقه‌ای است در جمهوری آذربایجان که ارمنی‌ها بعد از جنگ دهه ۱۹۹۰ کنترل آن را به‌دست گرفته‌اند. ترکیه در این مناقشه طرف آذربایجان را گرفته.
