جیمز وینستون موریس James Winston Morris استاد فلسفه اسلامی در دانشگاه هاروارد است و به تدریس بزرگان فلسفه و ادبیات جهان اسلامی از جمله ابن عربی، حافظ و مولانا می‌پردازد. به باور او ژرف‌ترین بُعد انسان و انسانیت عشق است و آثار آیینی و ادبی تلاشی برای بیان این حقیقت نهفته است. دویچه وله در باره کارها و دیدگاه‌های پروفسور موریس با او گفت‌وگو کرده است.

دویچه وله: چه شد که از مسیر فلسفه غربی خارج شدید و به حیطه فلسفه شرقی و اسلامی پا گذاشتید؟

موریس: من در یک محیط کشاورزی و دامپروری بزرگ شده‌ام و به پدرم در کارهای کشاورزی کمک می‌کردم. در محیط کاری و به کلیسا که می‌رفتیم خیلی زود با ذکر و مراقبه عارفانه آشنا شدم. از آنجا که از سوی خانواده پدری و مادری، تبار بومیان سرخپوست آمریکا را دارم هرگز در محیط کلیسایی و فضاهای مسیحی آمریکا خودم را پیدا نمی‌کردم.

وقتی وارد دانشگاه شدم به خواندن فلسفه، الهیات و ادبیات پرداختم و زبان آلمانی را هم یاد گرفتم تا بتوانم متون اندیشمندان بزرگ این سرزمین را به زبان اصلی بخوانم. پس از آن به مراکش و فرانسه نقل مکان کردم و سه سال هم در ایران زیستم.

به آمریکا که برگشتم، در دانشگاه هاروارد با آنه ماری شیمل از برجسته‌ترین استادانم آشنا شدم که دیدار با او برایم حالت زیارت ایشان را داشت.

از آنجا که ایشان از سر دل و شایستگی خود و مردم فرهنگ‌های گوناگون اسلامی می‌گفت و تجربه شخصی و نه کتابی خود را انتقال می‌داد، مرا به این فضاها بسیار علاقه‌مند کرد.

دیدار از ایران چه تأثیری بر مسیر پژوهشی شما داشت؟

موریس: آنجا با کسانی آشنا شدم که گرچه استادان دانشگاه نبودند، ولی من آنها را استاد معنوی خود می‌دانم. ایران در آن زمان اندیشمندان بزرگی را از سراسر جهان جلب کرده بود. برای نمونه فیلسوفانی چون هانری کوربن از فرانسه و ایزوتسو از ژاپن در آنجا تدریس می‌کردند. البته بگویم که به جز ایران به ترکیه، افغانستان و چند کشور دیگر هم رفتم و با فرهیختگان آنها هم گپ و گفت بسیار داشتم.

آیا این برخوردها برای آشنایی ژرف با فرهنگ اسلامی کافی بود؟

موریس: خیر. دیدار با دانشجویانی که جهت ادامه تحصیل از کشورهایی مانند مراکش، سنگال، اندونزی و … به دانشگاه هاروارد می‌آیند هم تأثیر داشت. آنها مانند فرزند آدم می‌مانند. چه بسا چیزها که می‌شود از آنها یاد گرفت.

از پژوهش در فرهنگ اسلامی چه برداشتی دارید؟

موریس: این پژوهش در مطالعه دین اسلام خلاصه نمی‌شود، بلکه به معنی پرداختن به یک مجموعه فرهنگی بسیار گسترده با سنت‌ها و زبان‌ها و ادبیات خاص خود است که پهنه آن از بسیاری از کشورهای خاورمیانه گرفته تا آفریقای شمالی و آسیای جنوب شرقی می‌رسد و من این را غنیمت می‌دانم که شغل و پژوهش‌هایم به من اجازه داده با مردم و اندیشه های بسیاری از این کشورها آشنا شوم. دیدارهایی داشته ام که بالاتر و سودمندتر از رابطه استاد و دانشجو بوده است. برای نمونه با انسان‌هایی روبه‌رو شده‌ام که مثل خودم شیفته موسیقی و شعرند؛ دو شاخه هنری که به انسان کمک می‌کند عشق را در زندگی بیابد و در نهایت از این راه خدا را حس کند. این از فلسفه دور نیست. افلاطون فلسفه را در یافتن خدا در انسان می‌دانست و من به همین خاطر فلسفه خوانده‌ام.

آیا فلسفه در واقع یک پدیده غربی نیست و آیا به باور شما می‌توان سراغ فیلسوفان را به معنای غربی آن در شرق هم گرفت؟

موریس: من در آغاز از طریق آموزه‌های افلاطون با مفهوم فلسفه آشنا شدم. درک اندیشه‌های این اندیشمند یونانی به ما اجازه می‌دهد تا حدی اندیشه‌های همه اندیشمندان دیگر جهان از جمله متفکران اسلامی را نیز بفهمیم. به باور من اسلام در مقایسه با آموزه‌های شرقی دیگر مانند هندوگرایی یا آیین کنفوسیوس، طرز فکری بس نزدیک‌تر به فکر و فلسفه غربی دارد.

برای نمونه نقشی که تفکر افلاطون در فلسفه اسلامی دارد همان‌قدر تعیین‌کننده است که در فلسفه آلمانی یا اصولا غربی دارد. اندیشه‌ها و آموزه‌های افلاطون برای جهان اسلام مهم‌تر از اندیشه او برای سیر تفکر و اندیشه در مثلا روسیه است.

در ایران متوجه شدم که سنت فلسفی این کشور مثل سایر کشورهای اسلامی کاملا بر پایه‌هایی ساخته شده است که افلاطون و ارسطو آنها را بنا کرده‌اند.

طرز بیان حکمت یعنی آن چیزی که ما همه به دنبال آن می‌گردیم خیلی وقت‌ها بین غرب و شرق مشترک است. هم در اینجا و هم در آنجا شعر، موسیقی و رسوم دینی با محتویات الهی داریم.

اگر از اندیشه های یونان باستان بگذریم، در کجا رگه‌های مشترکی میان غرب و شرق می‌بینید؟

موریس: من چند سال در شهر استراسبورگ فرانسه تدریس می‌کردم و با فیلسوفان مکتب کناره رودخانه راین مانند یاکوب بومه Jakob Boehme یا مایستر اکهارت Meister Eckhart آشنا شدم که همه عارف بودند.

اگر صفحه ای از یکی از کتاب‌های آنان را به فارسی ترجمه کنید متنی به دست می‌آورید که کاملا شبیه متون عرفای سنت اسلامی- ایرانی است؛ گویی از سوی یکی از آنان نوشته شده باشد.

به باور من، همه جای جهان خانه من است. من می‌توانم درس‌های خود را به اشعار و متون فلسفی نویسندگان مطرح آن زمان و مکان خاص وفق دهم.

شما کتاب‌هایی در باره فارابی و ابن عربی نوشته‌اید. چرا لازم می‌دانید فردی که با فرهنگ و تمدن غربی بزرگ شده اینها را بداند؟ از آنها چه می‌آموزد؟

خیلی چیزها. موضوع اصلی نوشته‌های فارابی عقل است و اینکه چگونه می‌توان آن را در مدیریت امور سیاسی جامعه به کار برد. فارابی از این می‌گوید که انسان‌ها در زندگی خود برای رسیدن به چه اهدافی می‌کوشند و اینکه هدف برتر یعنی انسان و انسانیت چیست. او به ما نشان می‌دهد که چگونه به اهداف خود برسیم. آموزه‌های او هم می‌توانند برای دانشجویی سودمند باشند که به فکر آینده خود است و هم برای جامعه‌ای که در باره مسیر آینده بحث می‌کند و تصمیم می‌گیرد.

ابن عربی پدیدارشناسی زندگی معنوی را ارائه داده است که بسیار گسترده و شاید حتی بی‌نهایت است.

اگر افلاطون امروز زنده بود شاید مکالمات خود را به حجم نوشته‌های ابن عربی می‌رساند. ابن عربی هر چیزی را که به زندگی انسان معنی می‌بخشد و انسان به عشق آن زنده است، بررسی کرده. باید ابن عربی را همراه با مثنوی مولانا خواند. مولانا فیلسوفی بوده که حقیقت وجود انسان را به زبانی بیان می‌کند که برای همه قابل فهم است.

آیا درس‌های عرفانی و اسلامی شما با زندگی یک جوان دانشجو که با جهان و پیرامون کنونی خود سازگار است، پیوند دارد؟

کار من اصلا همین است. من در فرانسه، انگلیس و آمریکا تدریس کرده‌ام. هر جا که می‌رفتم دانشجویان در آغاز هیچ چیزی در باره این فیلسوفان نمی‌دانستند. این باعث شد که من تلاش کنم تا درس‌هایم را به تجربه زندگی آنها ربط دهم. مثلا فیلمی پخش می‌کردم و آن را به گفته‌های افلاطون پیوند می‌دادم تا تماشاگر زیبایی‌های فیلم، از آن طریق به حکمت هم علاقه‌مند و نزدیک شود.

فیلم “زیر آسمان برلین” به کارگردانی ویم وندرس آلمانی را به دانشجویانم نشان می‌دادم زیرا به گمان من در این فیلم هم از همان چیزهایی صحبت شده که در اشعار حافظ یا در قرآن مهم هستند و به آنها پرداخته شده است.

هر نسلی فیلم‌ها و موسیقی خاص خود را دارد و من مجبورم محتوای دروسم را پیوسته عوض کنم، اما واژه کلیدی همه آنها عشق است و با چنین تمرین‌ها و تفسیرهای معنوی می‌توان به آن نزدیک شد:

ای دوست به دوستی قرینیم تو را

هرجا که قدم نهی زمینیم تو را

در مذهب عاشقی روا کی باشد

عالم تو ببینیم و نبینیم تو را.

///////////////////////////////

—————-

برخلاف درخواست آمریکا، بریتانیا نفتکش ایرانی را آزاد کرد

تردید در متحدان دونالد ترامپ

پلیس آمریکا: هدف عامل قتل ۲۲ نفر در ال‌پاسو نژاد پرستانه و شکار مکزیکی‌ها …

آیا سیاست امارات متحده عربی به سوی ایران چرخیده است؟

گورباچف و صدای پای بهار در خیابان‌های مسکو

ملاقاتی مهم در سال ۱۹۷۸ با لئونید برژنف که رئیس قدرتمند حزب است کار او را محکم می‌کند و کمتر از یک ماه پس از آن، میخاییل در حلقه مهره‌های اصلی حزب جا پیدا می‌کند. دوران قدرت رییس بعدی، یوری آندروپوف بسیار کوتاه است و با مرگ وی در سال ۱۹۸۴ گارد قدیمی حزب، کونستانیتن …

روحانی با رد ملاقات با ترامپ: دنبال عکس گرفتن نیستیم ـ تحریم‌های ظالمانه‌ را بردارید

در پی استقبال دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا از پیشنهاد رئیس جمهوری فرانسه برای ملاقات و مذاکره با حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، آقای روحانی با رد چنین ملاقاتی، هرگونه تغییر در رابطه جمهوری اسلامی با آمریکا را به شرایطی از جمله لغو پیشاپیش تحریم‌ها موکول کرده است. همچنین، جواد ظریف، وزیر خارجه جمهوری اسلامی، گفته است …

روند جدایی بحرین از ایران در پنجاه سال پیش

حدود پنجاه سال پیش، آینده بحرین به یکی از موضوعات بین ایران و بریتانیا بدل شده بود. در پایان عصر استعمار، بریتانیا آماده خروج رسمی از خلیج فارس بود اما پیش از ترک، باید وضعیت سرزمین‌هایی که تحت مستعمره بودند، روشن می‌شد. در جریان سفر رسمی محمدرضا شاه به هند در دی ۱۳۴۷، مشخص شده بود که ایران …

امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه: دیدار احتمالی روحانی و ترامپ در هفته های آینده

آقای ترامپ ساعاتی پیش گفته بود که “خیلی زود است” که با جواد ظریف وزیر خارجه ایران دیدار کند و تاکید کرده بود آمریکا به دنبال تغییر رژیم در ایران نیست بلکه خواهان ایرانی “قدرتمند” است. حسن روحانی هم ساعاتی پیش گفته بود به خاطر “منافع” مردم حاضر است با هر کسی دیدار کند. آقای روحانی گفت: “گویی …

پس از گفتگو با امانوئل مکرون، ظریف نشست گروه هفت را ترک کرد

سران هفت کشور اقتصادی جهان در جنوب فرانسه برای نشستی دو روزه گردهم آمده‌اند قرار است مسائلی مهم از جمله تنش در خلیج‌فارس و اختلافات میان تهران و واشنگتن و بحران آتش‌سوزی در جنگل‌های آمازون برزیل در این نشست مورد بحث و بررسی قرار گیرد. امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه پیشتر گفته بود که رهبران شرکت کننده در …

برخلاف درخواست آمریکا، بریتانیا نفتکش ایرانی را آزاد کرد

جلیل اسلامی، معاون دریایی سازمان بنادر و دریانوردی ایران به خبرگزاری مهر گفته مقصد این نفتکش “بنادر دریای مدیترانه” است، اما روشن نکرده که بندر مورد نظر در کدام کشور خواهد بود. وزارت خارجه بریتانیا گفته ایران باید به تضمین‌هایی که درباره به سوریه نرفتن نفتکش داده پایبند باشد. اگر محموله گریس ١ به پالایشگاه سوری داده نشود، …

تردید در متحدان دونالد ترامپ

مقام‌های دولت عربستان سعودی نیز در رویکردی هم‌پوشاننده، از گفت‌وگو با تهران به جای منازعه سخن به میان آورده‌اند. تغییر در آرایش جبهه‌بندی علیه ایران نه‌تنها به بروز نشانه‌های فرسودگی در تلاش‌های واشنگتن انجامیده، بلکه سبب وحشت در تل‌آویو نیز شده است. «بنیامین نتانیاهو» که در ماه‌های اخیر مشعوف از نزدیک شدن به اهداف ضد ایرانی خود بود، …

پلیس آمریکا: هدف عامل قتل ۲۲ نفر در ال‌پاسو نژاد پرستانه و شکار مکزیکی‌ها …

بیانیه نژادپرستانه در اینترنت مجرم به هنگام دستگیری از حق خود برای خودداری از حرف زدن صرفنظر و چگونگی اعمال جرمش را برای پلیس تشریح کرده است. او گفته که به قصد انجام تیراندازی ۹ ساعت با خودروی خود از محل زندگی‌اش در آلن (در تگزاس) به شهر مرزی ال پاسو رانندگی کرده چون حدس می‌زده که مهاجران زیادی از آمریکای لاتین …

آیا سیاست امارات متحده عربی به سوی ایران چرخیده است؟

با توجه به سابقه امارات و تلاش‌هایش برای افزایش این فشارها، عجیب نبود اگر ابوظبی در تبلیغات رسانه‌‌ای، ادعای آمریکا را تایید می‌کرد و انگشت اتهام را به سوی تهران نشانه می‌رفت. اما واکنش اماراتی‌ها ملایم‌تر ازاین انتظارات بود و حتی بعد از اینکه آمریکا اعلام کرد، ایران در این کشتی‌ها خرابکاری کرده، موضع امارات همچنان این بود …