چه کسی “رزم آرا” را کشت؟

• جاه طلب
هنرى گریدى که در آن زمان سفیر ایالات متحده در تهران بود، در گزارشى که روز سوم بهمن ۱۳۲۹ (یک ماه و نیم پیش از قتل رزم آرا) براى وزیر خارجه کشورش فرستاد، اوضاع سیاسى ایران را بررسى کرد و نتیجه گرفت: «در شرایط فعلى رزم آرا یا باید براى کنترل اوضاع درصدد به دست آوردن قدرت دیکتاتورى باشد و یا بیش از چند ماه دیگر نمى تواند دوام بیاورد. با توجه به کاهش اعتبار رزم آرا و عدم حمایت شاه و حتى مخالفت علنى او با دولت و تردیدهایى که در مورد میزان کنترل و نفوذ رزم آرا بر ارتش وجود دارد، بعید به نظر مى رسد که او در طریق اول (یعنى به دست آوردن دیکتاتورى) توفیق پیدا کند. بنابراین احتمالاً در چند ماه آینده دچار سرنوشت پیشینیان خود خواهد شد و کابینه اى از رجال و عناصر قدیمى جاى حکومت فعلى را خواهد گرفت.» (نقل شده در «بازیگران عصر پهلوى» محمود طلوعى)

این اظهار عقیده با توجه به فشارى که دولت هاى آمریکا و انگلستان براى روى کار آوردن رزم آرا به شاه وارد کرده بودند، نشان دهنده پذیرش شکست دولت رزم آرا توسط مهمترین حامیانش بوده است. دولت هاى غربى در فضاى جنگ سرد خواستار روى کار آمدن دولتى مقتدر و با ثبات در ایران بودند که هم مشکل نفت را حل کند و هم جلوى خطر کمونیسم را بگیرد. 

رزم آرا افسرى بسیار جاه طلب بود که رفتارش براى بسیارى از ناظران، شخصیت رضاشاه را تداعى مى کرد و توانایى ذاتى قبضه کردن قدرت را در ایران داشت. شواهد نشان مى دهد او از برنامه ترور شاه در بهمن ۱۳۲۷ آگاه بود و قصد داشت پس از مرگ شاه، در نقش یک دیکتاتور نظامى زمام امور کشور را به دست گیرد.خود شاه نیز پس از جان به در بردن از آن حادثه به رزم آرا بدگمان شده بود، اما اقتدار لازم را براى برکنارى او از ریاست ستاد ارتش نداشت و حتى به فاصله کوتاهى ناچار شد او را به نخست وزیرى برگزیند.بسیارى عقیده دارند رزم آرا که به رغم چند ماه تلاش، از حل مسئله نفت و گذراندن قرارداد گس –گلشائیان از تصویب مجلس ناکام مانده بود و از سوى دیگر کارشکنى هاى شاه و دربار را مشاهده مى کرد، تصمیم گرفت در نوروز ۱۳۳۰ دست به کودتا بزند و قدرت کامل را به دست بگیرد؛ اما شاه از ماجرا بو برد و پیش دستى کرد.

• شواهد
محمود هدایت، برادر زن رزم آرا که معاون پارلمانى او نیز بود، پس از حادثه ترور او به عنوان مطلع بازجویى شد. متن بازجویى او در کتاب «اسرار قتل رزم آرا» (محمد ترکمان) نقل شده است. به گفته هدایت، اسد الله علم (که توسط شاه به عنوان وزیر کار به کابینه رزم آرا تحمیل شده بود و عملاً حکم چشم و گوش شاه را در دولت داشت) صبح روز حادثه براى دیدن نخست وزیر به دفتر او رفت، اما رزم آرا حضور نداشت.

هدایت، علم را همراه خود به مجلس ترحیم آیت الله فیض برد، اما مدتى بعد علم مجلس را ترک کرد. او بار دیگر به نخست وزیرى رفته بود و رزم آرا را به اصرار به مسجد شاه آورده بود. در حیاط مسجد بود که طهماسبى با یک اسلحه شش تیر خفیف به رزم آرا شلیک کرد. اما گزارش پزشکى قانونى نشان مى دهد که اولاً گلوله ها از دو سو به رزم آرا شلیک شده است (یک گلوله از سمت چپ به گردن او وارد و از پیشانى خارج شده و دو گلوله دیگر از سمت راست به کتف او وارد و از سینه و شانه خارج شده).

در ثانى میزان نفوذ و قطر جراحات وارده به بدن او نشان مى دهد که گلوله ها نه از یک شش تیر خفیف، بلکه از یک اسلحه کلت شلیک شده که منحصراً در اختیار ارتش بوده است.

نقش علم و اصرار غیرعادى او در کشاندن رزم آرا به مسجد شاه و دلایل فنى و پزشکى که ذکر آن رفت، این احتمال را مطرح مى کند که دربار و بخشى از ارتش در ماجراى ترور دست داشته اند.

به نظر مى رسد شاه توسط منابع اطلاعاتى خود از تصمیم فدائیان اسلام به ترور رزم آرا آگاه شده باشد. اما این ترور براى او حکم شمشیر دولبه را داشته است: در صورت مرگ رزم آرا، شاه از شر او راحت مى شد بدون اینکه سوءظنى متوجه او شود؛ اما در صورت زخمى شدن نخست وزیر، بهانه لازم براى کودتا در اختیار او قرار مى گرفت.

خود شاه در سال ۱۳۲۷ که از حادثه ترور جان به در برده بود، با استفاده از آن حادثه توانست مجلس مؤسسانى تشکیل دهد و با تغییر قانون اساسى اختیار انحلال مجلس را به دست آورد.

او به خوبى مى دانست جان به در بردن از ترور چه فرصت کم نظیرى در اختیار رزم آرا قرار مى دهد. پس ممکن است تصمیم گرفته باشد از موفقیت آمیز بودن برنامه ترور اطمینان حاصل کند. بعضى منابع گفته اند یک گروهبان ارتش که علم را همراهى مى کرد بلافاصله پس از شلیک نخستین گلوله توسط طهماسبى، نخست وزیر را با کلت کمرى هدف قرار داده است.

چند سال پس از کودتاى ۲۸ مرداد و در پى ترور ناموفق حسین علاء (نخست وزیر وقت) توسط فدائیان اسلام، پرونده قتل رزم آرا بار دیگر گشوده شد و طهماسبى و آیت الله کاشانى در این مورد بازداشت شدند.

آنها این بار تأکید کردند که طهماسبى قاتل رزم آرا نبوده است و فقط براى افتخار قتل او را «به ریش گرفته است»، اما این سخنان گوش شنوایى نیافت و طهماسبى با همین اتهام به جوخه آتش سپرده شد.

*منبع: